HAFIZ OSMAN MULA MEHMEDOVIĆ (1823.-1878)

Hafiz Osman Mula Mehmedović je zasigurno jedna od značajnih ličnosti u novijoj povijesti Brčkog. Prema nekim izvorima rođen je u Brčkom oko 1823. godine, pa možemo pretpostaviti da se uskoro navršava 200 godina od njegovog rođenja. Ono što pouzdano znamo je da potiče iz bogate begovske familije Mula Mehmedovića koji su bili među najvećim veleposjednicima u sjeveroistočnoj Bosni. Završio je islamsku vjersku školu ,medresu, te stekao titulu hafiza Kurʹana, ali se najveći dio života bavio trgovinom.

Ono što će odrediti njegovu biografiju vezano je za period neposredno pred austrougarsku okupaciju Bosne i Hercegovine. Hafiz Osman Mula Mehmedović je 15. septembra 1878. godine predvodio grupu od 200 do 300 naoružanih brčanskih muslimana, koji su se zajedno s odredom Nike Ristanovića iz Kopanica i okolnih srpskih sela u mjestu Lončari 15. septembra suprotstavili nadmoćnoj i brojnijoj austrougarskoj vojsci. Prema rezultatima prvog popisa stanovništva 1879. godine u gradu Brčkom je živjelo 1873 stanovnika- muslimana. Broj dobrovoljaca koji su učestvovali u oružanom otporu u odnosu na broj stanovnika, te činjenica da je Brčko jedan od rijetkih gradova u Posavini koji nije “šaptom pao”, nameće niz drugih tema za ozbiljnija istraživanja ukupnih društvenih i političkih prilika u Brčkom toga vremena.

Nakon ulaska u grad hafiz Osman je uhapšen i ubijen, a njegovo tijelo ukopano u haremu Bijele džamije. Iz sjećanja starijih Brčaka saznajemo iznimno zanimljivu činjenicu vezanu za Mula Mehmedoviće. Rođeni brat Osmanov, Mujaga Mula Mehmedovic, okupaciju Bosne i Hecegovine dočekao je u Šapcu, gdje se na nagovor prijatelja sklonio na kraći period. Nakon uspostave vlasti Mujaga Mula Mehmedović se vratio u Brčko i nedugo poslije izabran za gradonačelnika. Ovu funkciju obnašao je najduže u novijoj povijesti Brčkog, punih 24 godine (1887-1911).

Za potpunije razumijevanje ovog događaja potrebno je kratko podsjećanje na širi kontekst političkih I društvenih prilika neposredno pred austrougarsku okupaciju Bosne i Hercegovine.

Kao reakcija na odredbe člana XIV Sanstefanskog ugovora u Sarajevu je 5. juna 1878. formiran Narodni odbor, koji je počeo pripreme za oružani otpor austrougarskoj vojsci. Nakon saznanja (početkom jula) da je Austro-Ugarska na Berlinskom kongresu odlukama velikih sila i uz saglasnost osmanskih vlasti dobila mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu, Narodni odbor je iznudio ostavku osmanskog vojnog komandanta Veli Paše, čime je jasno stavljeno do znanja da će Bosnu braniti, uprkos stavovima osmanskih vlasti. Uslijedile su reakcije i pobune u unutrašnjosti zemlje, a nakon masovnih protesta u Sarajevu je, 27.jula, faktički srušena osmanska vlast u Bosni i Hercegovini. Dan poslije, 28.jula formirana je Narodna vlada za Bosnu i Hecegovinu koju su činili predstavnici svih konfesija. Već sljedećeg dana, 29. jula, austrougarske trupe prelaze granicu na Savi kod Kostajnice, Gradiške, Bosanskog broda i Šamca, a s juga u Hercegovinu ulaze kod Imotskog i Vrgorca. Komandanti austrougarskih trupa, generali Josip Filipović i Stevan Jovanović, obraćaju se proglasom bosanskohercegovačkom stanovništvu da se s povjerenjem primi Austro-Ugarska i preda njenoj zaštiti. S druge strane komandant Bosne Smail Haki Selmanović obraća se objavom stanovništvu Bosne i Hercegovine i poziva „Islame, Hristjane i Latine“ da se „složno odupru neprijateljima“.

Nije poznato da li je neko iz Brčkog i na koji način sarađivao s Narodnom vladom, ali iz teksta Edhema Mulabdića objavljenog 1879. godine saznajemo da je brčanski kajmekam Mehmed-beg Ćemerlija neposredno pred okupaciju organizirao savjetovanje u svom konaku tražeći od članova Vijeća da se izjasne o otporu okupatoru. Mehmed- beg upoznaje članove vijeća da od nadležnih “nije dobio naredbu da brani ili preda grad”. U nekoliko izvora spominje se da je brčanski kajmekam bio uz grupu članova Vijeća koji su smatrali da se nadolazećoj okupaciji treba vojno suprostaviti.

Prema podacima iz studije koju je izradio austrougarski generalštab 1879. godine, za vojni pohod na Bosnu I Hercegovinu mobilisano je 80 000 vojnika, očekujući da će okupacija biti “paradni marš, za koji će biti dovoljne dvije čete i vojni orkestar”. Nakon žestokog otpora, koji je da podsjetimo trajao skoro tri mjeseca, angažovana su još tri korpusa. Pojedini izvori navode da je ukupan broj angažovanih vojnika do kraja vojnih operacija dosegnuo 300 000. Iz izvještaja austrougarskog generalštaba saznajemo da je u otporu okupaciji učestvovalo 93 000 bosanskih boraca. Najveće bitke vođene su u dolini Spreče pod vođstvom pljevaljskog muftije Šemsekadića, a najduži otpor pružen je u Bosanskoj krajini, posebno u Cazinskoj krajini. Posljednje uporište otpora u Bosni – tvrđava u Kladuši- palo je 20. oktobra 1878. godine.

Nakon slamanja otpora Brčaka, 17.septembra 1878 .godine, austrougarske vojne jedinice okupirale su Brčko. Podsjećajući na ovaj događaj šezdeset godina poslije (1938. godine) historičar Hamdija Kreševljaković objavio je u Kalendaru Narodne uzdanice tekst u kojem opisuje događaje i stradanja ljudi koji su se odlučili oduprijeti okupaciji.

Brčko je zauzeto 17. septembra, nakon vrlo jakog otpora koji je potrajao od rana jutra do 8 sati navečer. Dvije brigade, pod zaštitom triju baterija i mnogih monitora sa Save, imale su cijeli dan posla dok su savladale otpor Brčaka muslimana. Otpor je organizirao Hadži Hafiz Osman Mula Mehmedović s još nekim viđenijim građanima i kajmekamom Mehmed-begom Čemerlijom. Brčaci su se borili upravo herojski: oko 50 ih je poginulo, a do 70 je ranjeno, dok su cesarevci imali skoro isto toliko mrtvih (66, od toga 4 časnika) i više nego dvaput toliko ranjenih (155, od toga 3 časnika). Od uglednih muslimana bila su dvojica u zatvoru, jer su se bili izjavili protiv otpora i pušteni su nakon pada ovoga grada. Od gradova na Savi jedino se Brčko oprlo okupaciji.

General Josip Filipović, glavnokomandujući austrougarske vojske, formirao je prijeki sud. “Pred ovim će sudom odgovarati svaki onaj ko počini zločinstvo protiv vojnoj sili, kome je svrha prouzrokovati ma kakvu štetu c. k. vojsci, zatim zločin umorstva, razbojstva, paleža, bune i ustanka”. Poznato je da su kaznama prijekog suda na smrt osuđeni i brojni Brčaci, učesnici otpora i pomagači, i da su kazne izvršavane na vješalima postavljenim na ulazu u veliki park. Među uhapšenim i osuđenim bio je hafiz Osman Mula Mehmedović koji je, prema usmenim kazivanjima Brčaka, molio da ga se poštedi vješanja I “ubije na dostojniji način”. Ubijen je prema istim predanjima na Ficibajru, nakon pokušaja bjekstva. Nekoliko dana poslije njegovo tijelo pokopano je u haremu Bijele džamije. Nišani na mezaru hafiza Mehmedovića sačuvani su sve do 17. jula 1992. godine kada je bijela džamija minirana, a u uklanjanju svih tragova muslimanske kulture uništeni su i nišani hafiza Mula Mehmedovića. U toku obnove bijele džamije pronađene su kosti hafiza Mula-Mehmedovića i nekoliko godina kasnije vraćene u zemlju u haremu bijele džamije s istaknutim oznakama-bašlucima. Na dvjestotu godišnjicu rođenja hafiza Mula Mehmedovića najavljeno je podizanje nišana. Očekujemo da će godišnjica potaknuti i druge oblike čuvanja sjećanja na ovog brčanskog rodoljuba.

U skromnim prilozima brčanskoj historiji (Brčko i okolina u radničkom pokretu I NOB-u) hafiz Osman Mula Mehmedovic nije ni spomenut kao učesnik ili predvodnik oružanog otpora austrougarskoj vojsci. Kao da mu u živom sjećanju Brčkog i Brčaka nije bilo namijenjeno trajanje. Francuski filozof, sociolog i književni teoretičar Lyotard zapisao je da je “tišina sama po sebi fenomen s punim značenjem”.

Posljednjih decenija o ovom događaju i ulozi hafiza Mula Mehmedovića pisali su brčanski hroničari, Atah Mahić i Spasoje Radonjić.

“Onaj ko govori ono što jest (legei ta eonta) uvijek pripovijeda priču, a u toj priči pojedinačne činjenice gube svoju slučajnost i zadobijaju značenje koje je ljudski shvatljivo” (Arendt, 1972). Prizivanje/evokacija javnog sjećanja na ovako važne i složene događaje iz naše prošlosti mora biti obuzdavano staloženošću refleksije.

Zabilježio: Ćazim Suljević