Piše: Emina Pita, Profesorica bosanskog jezika

UVOD

Ovaj tekst govori o Muslimanskom kulturnom društvu Narodna uzdanica. Njegov cilj je aktualiziranje problematike kojom se društvo bavilo u teškoj društveno-političkoj situaciji i uspostavljanju paralele s današnjom neangažiranošću društva kada su u pitanju mladi. Glavne aktivnosti Narodne uzdanice bile su pomaganje omladini tokom školovanja, zbrinjavanje socijalno ugroženih i širenje prosvjete među Bošnjacima. Poseban naglasak stavljen je na Brčko, tj. na Mjesni odbor Narodne uzdanice u ovome gradu. Podaci koji su obrađeni preuzeti su iz Historijskoga arhiva, većinom iz službene prepiske na relaciji Sarajevo-Brčko, te iz Registra članstva Narodne uzdanice za Mjesni odbor u Brčkom. Posebno mjesto izdvojeno je za dr. Abdulah-bega Bukvicu, istaknutoga intelektualca i humanistu, povjerenika i predsjednika Narodne uzdanice i Islahijjeta u Brčkom. O Narodnoj uzdanici se malo pisalo, te u želji da ne ostane nepoznanica, ovaj rad je mali poticaj u osvjetljavanju njenoga značaja i doprinosa bošnjačkoj inteligenciji.

Ključne riječi:

-Narodna uzdanica
-kulturno društvo
-omladina
-Brčko
-Islahijjet
-dr. Abdulah-beg Bukvica

Muslimansko kulturno društvo Narodna uzdanica nastalo je u vrijeme Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u Sarajevu. Njegova svrha je bila jasno naglašena: kulturno i privredno podizanje muslimana, davanje materijalne pomoći omladini koja se obrazuje i stručno osposobljava, podizanje i održavanje smještaja za učenike i studente, širenje prosvjete u bošnjačkome narodu kroz opismenjavanje, održavanje popularnih predavanja, osnivanje biblioteka i čitaonica, izdavanje knjiga i listova itd. Čitav taj proces održavao se na takvom nivou na kakvom bismo i danas, skoro stotinu godina poslije, mogli pozavidjeti. Ovo društvo je nastalo u burnoj političkoj atmosferi, što potvrđuje nužnost njegovoga osnivanja. Ta nužnost se najviše ogledala u potrebi da se muslimanska mladež školuje u skladu s tradicionalnim vrijednostima.  

  Ideju za osnivanje Narodne uzdanice dao je Hamzalija Ajanović, poslanik Jugoslavenske muslimanske organizacije iz Tešnja, a njenu ideološku platformu označio je istaknuti javni i kulturni radnik, književnik Edhem Mulabdić. U ideološkome usmjerenju preovladavala su dva načela: islam i patriotizam. Budući da je ovo društvo osnovano kao protuteža Gajretu sa zadatkom da neutrališe njegovo političko djelovanje u bošnjačkome narodu (koje je smatrano prosrpskim), postavljalo se pitanje njegove prohrvatske orijentacije, prvenstveno zbog političke saradnje Jugoslavenske muslimanske organizacije sa Hrvatskom republikanskom seljačkom strankom. Vrh Narodne uzdanice je takve tvrdnje kategorički zanijekao, a sam Mulabdić je izjavio: “Narodna uzdanica je samo jedno prosvjetno i humano društvo i ništa više... (ona) je narodna i ponikla je iz naroda”. 

  Predsjednik Osnivačkog odbora Narodne uzdanice 17.oktobra 1923.godine bio je dr.Atif Hadžikadić. Naziv Društva inspirisan je stihovima uvaženoga bošnjačkog pjesnika Safvet-bega Bašagića (Mirze Safveta):”Ustaj omladino mila, uzdanico roda svog”. Od 1923. do 1945. godine Narodna uzdanica je pomogla da stotine učenika i studenata završe razne zanate, škole i fakultete. Nudila je smještaj u domovima, stipendije, jednokratne pomoći, zajmove i sl. Najviši organ upravljanja Društvom predstavljala je Glavna skupština, dok su izvršni organi bili Glavni odbor, mjesni odbori i povjerenici. Glavna skupština je predstavljala skup delegata mjesnih odbora i povjereništava koji su izabrani na njihovim godišnjim skupštinama. U Glavni odbor birani su vodeći predstavnici muslimanskoga građanstva: profesori, ljekari, bankari, advokati... Na čelu Društva od 1929. do 1945. godine bio je Edhem Mulabdić, a ovu funkciju su obavljali i Asim-beg Dugalić (1924-1927), Fehim Spaho (1927-1928) i dr.Asim Musakadić (1928-1929). Sekretar Narodne uzdanice je dugi niz godina bio književnik Alija Nametak.

  U Narodnoj uzdanici nastavljena je programska koncepcija koju su njegovali Gajret do 1907. godine i predratni Behar. I poslije 1907. godine, iako su se Gajret i Narodna uzdanica politički razilazili, imali su iste ideje i svrhu, te su se već 1925. godine pojavile prve ideje o ujedinjenju ovih muslimanskih društava. Voljne su bile i jedna i druga strana, ali u tadašnjim prilikama to se nije moglo i ostvariti.

  Prema Statutu Narodne uzdanice formiranje mjesnih odbora vršilo se u sreskom mjestu ili u seoskoj općini kada u tim sredinama Društvo okupi pedeset ili više članova. U slučaju manjeg broja članova osnivaju se povjereništva. Nažalost, do tačnog datuma o osnivanju mjesnog odbora u Brčkom nismo mogli doći. Iz podataka preuzetih iz Historijskoga arhiva Mjesni odbor Narodne uzdanice u Brčkom djelovao je od 1933. do 1944. godine. Prije tog perioda povjerenik za Brčko bio je dr.Abdulah-beg Bukvica,hrabar i odlučan čovjek, vrstan ljekar i istaknuti bošnjački intelektualac čije se ime u našim krajevima izgovaralo s dužnim poštovanjem. Njegov humanitarni rad narodu Brčkog i okoline bio je poznat i prije angažmana u Narodnoj uzdanici. On je 1907. godine sačinio program dobro poznatog društva Islahijjet.

Dr. Abdulah-beg  Bukvica

                                                                 

Zgrada Islahijjeta

Abdulah-beg Bukvica je završio Medicinski fakultet u Beču i bio jedan od prvih muslimanskih ljekara u Bosni i Hercegovini. Rad ovog velikog humaniste u Narodnoj uzdanici i u Islahijjetu je bio neprocjenjiv. Osim što je radio kao gradski ljekar i upravnik bolnice, dr.Bukvica je u Brčkom osnovao Društvo za borbu protiv prosjačenja, uredio je općinsku zgradu za smještaj beskućnicima, bio je na čelu podružnice Crvenoga krsta, generalni tajnik,a zatim predsjednik Islahijjeta,predsjednik mjesnog odbora Narodne uzdanice, odbornik Glavnog odbora Narodne uzdanice u Sarajevu(1939/40. ;1943/44.). Prije svega je bio veliki čovjek,govornik pet stranih jezika koji je usvojio i odškolovao tri djevojčice, držao poučna predavanja, materijalno pomagao izgradnju seoskih džemata u okolini Brčkog,besplatno liječio siromahe i u svemu bio ispred svoga vremena i savremenika. Njegov primjer nas navodi da se zapitamo kako bošnjački intelektualci djeluju danas i kako se trebaju postavljati u različitim situacijama i uvjetima. Ulica u kojoj je živio ovaj rahmetlija,i gdje se još uvijek nalazi njegova kuća,danas se zove njegovim imenom.

Mjesni odbori ovoga društva su imali pretežno aktivističku ulogu, pa tako i ovaj u Brčkom. U njemu su bili uključeni i muslimani i nemuslimani koji su željeli dobrobit bošnjačkome narodu. Znatan trud je ulagan da bi se namakla sredstva. Organizirali su teferiče, tombolu, prodavali kalendare i razglednice. Imućniji članovi Društva su donirali novac, a oni manje imućni su pomagali kako su mogli: poklanjali su kurbanske kožice,suhe šljive itd. U dokumentima iz 1939. godine spominje se veliko sijelo koje je u Islahijjetu organizirano povodom proslave Nove šerijetske godine. U Bijeloj džamiji je poklonjena hatma uz prisustvo učenika iz mekteba i medrese, a u prostorijama Islahijjeta održan je teferič uz tamburaški orkestar i harmonikaša. Sva prikupljena sredstva bila su namijenjena za izgradnju i potporu smještaja za učenike. 

Članovi društva dijelili su se na počasne, dobrotvore, utemeljitelje i redovne, u zavisnosti od visine članarine. Društvo je najjače uporište imalo u bošnjačkome sitnom građanstvu koje je zbog slabog materijalnog položaja u zadovoljavanju svojih potreba za savremenim školovanjem bilo upućeno na njegovu pomoć. U periodu od 1933. do 1944. godine članovi Narodne uzdanice u Brčkom su bili:

1.Smail H. Mehmedagić                                     21.Muhamedaga Abadžić
2.Rabija h. H. Mehmedagić                                22.Fadil Mujanović
3.Ihsan H. Mehmedagić                                      23.Smail Mujkić
4.Husein ef. Trebinčević                                     24.Ferid Kučukalić
5.Kasim Mujkić                                                   25.Ibrahim Abadžić
6.Ibrahim Edhemović                                          26.Ilija Rebba
7.Sadik Sarajlić                                                    27.Sadik Ibrahimović
8.Husein Behmen                                                 28.Ivica Šemper
9.Zumruta h. Kulenović                                       29.Hasan Spahalić
10.Ibrahim Šabić                                                  30.Ibrahim Hadžić
11.H. Mehaga Kantardžić                                     31.Zuhdija Gavranović
12.Hasan Dervišević                                             32.Vejz Golić
13.Mehmed Novalija                                            33.Meho Berberović
14.Osman Sajdović                                               34.Bakija H. Selimović
15.Hf. Mustafa H. Mehmedagić                           35.Dr.Eligija Jovanović
16.Mehmedalija Edhemović                                 36.Hamid Šehić
17.Sumija Bukvica                                               37.Redžo Hantalašević
18.Ibrahim Redžepović                                        38.Enver Kučukalić
19.Pašo Mehmedović                                           39.Razija Behmen
20.Avdo Ajanović                                                40.Artur Padžen
41.Salih Šakić                                                    93.Himzija Jerković
42.Dr.Mirko Kudr                                              94.Fehim Kučukalić
43.Drago Venos                                                 95.Ibrahim Ćomić
44.Ibrahim Murselović                                      96.Osman Omerbašić
45.Ibrahim Topčić                                             97.Josip Kosor
46.Salih Serdarević                                            98.Šemso Đulkić
47.Sakib Avdić                                                  99.Šaban Bašić
48.Bego Kurtagić                                              100.Munib H. Avdić
49.Began Pekić                                                  101.Sulejman Džebo
50.Ahmed Džozić                                              102.Vasva Džebo
51.Galib Trebinčević                                         103.Muhamed Turnadžić
52.Stevo Jakčin                                                  104.Džafer Berberović
53.Ivo Šamšalović                                             105.Husein Smajlović
54.Husein Zejćirović                                         106.Tahir Mujačić
55.Samuel Klimpl                                              107.Ramadan Mujačić
56.Dr.Seid Buljina                                             108.Omer Omerović
57.Hafiz Hamidović                                          109.Arif Dervišević
58.Fejzo Demirović                                           110.Jakub Mezildžić
59.Abdulah Bajram                                            111.Samid Fazlić
60.Franjo Blažević                                             112.Husein Mujanović
61.Hafiz Hasanefendić                                      113.Emin Ahmetović
62.Hafiz Suljić                                                   114.Asim Omerović
63.Milivoj Henich                                              115.Hamdija Šerifović
64.Avnija h. Bukvica                                         116.Mustafa Ibrišević
65.Hafiz Tabaković                                            117.Mustafa Ibrišimović
66.Hamzalija Suljić                                            118.Salih Šehović
67.Hasija Spahalić                                             119.Ragib Dautović
68.Muderiz Ibrahimbegović                              120.Osman Delić
69.Halil Gagić                                                    121.Derviš Mulalić
70.Mustafa Jazvin                                              122.Hazim Huršiaić
71.Alija Slomić                                                  123.Bego Alimanović
72.Said Štetić                                                     124.Šaban Alimanović
73.Riza Štetić                                                     125.Rešo Alimanović
74.Redžep Melkić                                              126.Salih Alimanović
75.Ibrahim Balić                                                 127.Zejćir Hasić
76.Mijo Rebba                                                    128.Vilma Far
77.Derviš-beg Hasanpašić                                   129.Rajif Begić
78.Kadija Mulalić                                              130.Hasan Šibonjić
79.Ibrahim Mukić                                              131.Ahmed Mehmedović
80.Mujo Ajanović                                              132.Mehmed Dervišević
81.Pero Pavlović                                                133.Ibrahim Dervišević
82.Refik Azapagić                                             134.Šaban Bašić
83.Osman Mehmedović                                     135.Alija H. Halilović
84.Fadil Čatić                                                     136.Asim Šaćiragić
85.Osman Ibrahimović                                       137.Jerolim Blinja
86.Bajro Kavazović                                            138.Dr.Mihajlo Bobalić
87.Hivzo Hadžić                                                 139.Hajrudin Bilal
88.Hasan Dervišbegović                                     140.Sadik Mešanović
89.Mustafa Demirović                                        141.Hašim Spahalić
90.Mustafa Pašalić                                              142.Alosman Alosmanović
91.Mehmed Dedić                                               143.Joco Kosor
92.Muharem Ćumurović                                  144.Aziz Ekmečić
145.Hasan Vukotić                                           150.Zaim Suljić
146.H. Rašid Ibrahimović                                151.Avdo Šerifović
147.A. Ibrahimbegović                                    152.Hamdija Burić
148.Omer Brkanović                                        153.Hamdija Bešlagić
149.Alija Ridžalović

Brčanski mjesni odbor su vodili predsjednik dr. Abdulah-beg Bukvica i sekretar Osman Sajdović.

U društvenoj organizaciji Narodne uzdanice jedan dio je pripadao ženskim mjesnim odborima, koji se po svojoj društvenoj angažiranosti nisu razlikovali od muških. Njihovo osnivanje podsticajno je djelovalo na uključivanje bošnjačke žene u javni i kulturni život. U mjesnom odboru u Brčkom žene su se ravnopravno angažirale s muškarcima, a posebno ih je privlačila diletantska grupa. Islahijjetov ženski pododbor osnovan je 1930. godine. Osim za uobičajene prihode i rashode, brinuo se i o podjeli ogrjeva siromasima, hrane, odjeće, obuće, pa i novca.

Osnovni pravci kulturno-prosvjetnog djelovanja Narodne uzdanice iskazivali su se na planu formiranja bošnjačke inteligencije. Te planove Društvo je ostvarivalo školovanjem srednjoškolske i studentske bošnjačke omladine putem stipendija, potpora, zajmova i osnivanjem internata.

Osnovni kriteriji za dobijanje stipendije bili su uspjeh u školi i materijalno stanje kandidata. Prioritet su imali oni kandidati koji su dolazili iz mjesta koja su se isticala aktivnim radom za Narodnu uzdanicu. Prednost su imali i kandidati čiji su roditelji bili članovi Društva. Prvenstvo su imala  ona zanimanja koja su bila deficitarna u bošnjačkoj sredini. Brčko je imalo po jednog srednjoškolskog stipendistu u školskim godinama:1925/26., 1927/28., 1928/29., 1930/31. i 1932/33. Stipendisti Narodne uzdanice iz Brčkog u periodu od 1925. do 1934. godine bili su Abdičević Husejn, učenik Učiteljske škole u Sarajevu i Štetić Riza, učenik Umjetničke akademije u Zagrebu. Stipendisti su vjerovatno bili i mnogi od onih učenika koji su bili smješteni u Uzdaničinim domovima, ali tačnih podataka,nažalost, nemamo. Osim stipendija, Društvo je pomagalo izuzetno siromašnim učenicima i studentima u nabavi knjiga, plaćanju putnih troškova i sl.(tzv. potpora).

  Narodna uzdanica je podigla i održavala konvikte u Sarajevu, Mostaru, Banjoj Luci, Tuzli i Zagrebu.

Internat Narodne Uzdanice u Mostaru

Internat Narodne Uzdanice u Banja Luci

                                             
Internat Narodne Uzdanice u Tuzli

Smještaj i ishrana u ovim ustanovama su se plaćali, a cijena je zavisila od materijalnoga stanja pitomca. Najmanji broj učenika je plaćao punu cijenu, a znatan broj pitomaca je bio smješten potpuno besplatno (uglavnom siročad). Pored smještaja i ishrane, učenici su u internatima imali i neophodnu ljekarsku njegu, čitaonice,biblioteke, učionice, te su  bili pod stalnim nadzorom internatske uprave. I Brčaci su se koristili uslugama Uzdaničinih internata. Učenici i njihovi roditelji slali su molbe za smještaj. Pozitivan ishod molbe umnogome je zavisio od preporuke mjesnoga odbora. Poglavari našeg mjesnog odbora: dr.Bukvica, Osman Sajdović, Ibrahim Edhemović i dr. žarko su se zalagali za svakog Brčaka, toliko da su njihove preporuke poprimile familijaran karakter. To su bila prijateljska pisma upućivana u Sarajevo, u kojima se skoro uvijek podcrtavalo da se radi o siromašnoj djeci čiji su roditelji i pored teškog materijalnog stanja i velikog broja ukućana dugogodišnji Uzdaničini članovi,pa ih stoga mjesni odbor toplo preporučuje za svaku pomoć. Bilo je i slučajeva u kojima su imućniji ljudi molili za smještaj u konviktu s punom cijenom jer nisu htjeli da im se djeca “smucaju bez nadzora”. Narodna uzdanica je pomagala i pri upisivanju učenika u škole, da ne bi bespotrebno putovali, a i zbog pomanjkanja kadra. Međutim,nisu dopuštali razne pokušaje manipulacija, kada bi se učenik radi smještaja ili stipendije upisao u traženu školu, pa se ubrzo prebacio u neku drugu. U to su posumnjali i u slučaju molbe Osmana Derviševića iz Brčkog, pa su strogo zaprijetili i naglasili mogućnost gubljenje prava na bilo kakvu pomoć. Međutim,to je usamljen slučaj koji je, ipak, pozitivno riješen. Konvikti Narodne uzdanice primali su Brčake: 

-Sarajevo (1931-1944)
1.Sead Hasanefendić, učenik Trgovačke akademije
2.Ibrahim Ibrahimović, učenik Tehničke škole
3.Edhem Kantardžić, učenik Trgovačke akademije
4.Akif Karamehić, učenik Gimnazije
5.Reza Rejzović, učenik Učiteljske škole
6.Alosman Topčić, učenik Tehničke škole

-Banja Luka (1936-1944)
1.Bešlaga Dervišbegović, učenik Trgovačke akademije
2.Hilmija Jerković, učenik Trgovačke akademije
3.Behaudin Morić, učenik Učiteljske škole

-Tuzla (1937-1944)
1.Osman Dervišević, učenik Gimnazije
2.Sakib Edhemović, učenik Gimnazije
3.Mehmed Hadžiselimović, učenik Gimnazije
4.Mustafa Suljić, učenik Učiteljske škole

-Zagreb (1936-1944)
1.Bahrudin Morić, učenik Učiteljske škole

Zapažena uloga rada ovoga društva pripadala je izdavačkoj djelatnosti u kojoj se očitovala njegova socijalna priroda, programska orijentacija i kulturno-književna potencija. Članovi i prijatelji ovoga kulturnog društva objavljivali su u raznim listovima i časopisima, prvenstveno u Pravdi i Novom Beharu, a samo Društvo je publiciralo Čitanku i Kalendar.

                            
 

Naslovnica kalendara Narodne uzdanice

Tekstovi su bili uistinu raznovrsni-od onih koji su služili opismenjavanju do ozbiljnih rukopisa značajne književno-umjetničke vrijednosti. Nemjerljiv doprinos su dala mnoga velika imena bošnjačke književnosti:Edhem Mulabdić, Salih Alić, Alija Nametak, Safvet-beg Bašagić, Abdurezak Hifzi Bjelevac, Musa Ćazim Ćatić, Enver Čolaković, Hamid Dizdar, Hamdija Mulić, Ahmed Muradbegović, Sait Orahovac, Muhsin Rizvić, Šemsudin Sarajlić i dr. Naš dr.Abdulah-beg Bukvica je bio stalni saradnik u izdavačkoj djelatnosti Narodne uzdanice u području medicine. Objavio je sljedeće radove:

1.Prva pomoć kod nesretnih slučajeva čovjeka (1933)
2.Racionalan život čovjeka (1934)
3.Desinfekcija (1937)
4.Abdest sa higijenskog gledišta (1938)
5.Merhum H. Ahmed Bukvica;  Smail ef. Bukvica, Mustafa ef. Bukvica; Muhamed Bukvica (1940)-Bez potpisa
6.Još jedno narodno zlo (1941)
7.Malarija (1942)
8.Lovci mikroba (1942)
9.Bedrenica ili crni prišt (Antrax) (1943) 

U ratnome periodu Društvo je radilo u izuzetno teškim uvjetima. Iz prepiske između Brčkog i Sarajeva saznajemo da je mobilizacija pogodila i ljude koji su ga pokretali i održavali. Osim toga postojali su i snažni politički pritisci. Naziv Društva je nasilno izmijenjen 27. jula 1941. godine u Hrvatsko muslimansko društvo Narodna uzdanica. Predsjednik Uzdanice i njeni visoki članovi uzaludno su ulagali prigovore i brojne argumente protiv tog postupka.Rad Gajreta je od 30. aprila 1941. godine bio potpuno zabranjen,a njegova imovina je predana Narodnoj uzdanici. I ovaj postupak tadašnjih vlasti je naišao na oštro negodovanje i protivljenje od strane ovoga Društva, koje je bilo primorano da od dva zla izabere ono manje. Nova,komunistička vlast,potpuno je zabranila rad Narodne uzdanice,otela joj svu imovinu,veliki dio nje i uništila, a vodeće članove zatvorila i optužila za saradnju s neprijateljima.  

Muslimanski kulturno-prosvjetni radnici iz cijele Bosne i Hercegovine 13. septembra 1945. godine održali su sastanak na kojem je donesena odluka o osnivanju novoga kulturnog društva Muslimana “Preporod”.